Derleyen: Dr. Koray Başar Türkiye Psikiyatri Derneği Merkez Yönetim Kurulu COVİD-19 pandemisine yönelik ruh sağlığı sistemiyle ilgili başlıca öneriler şunlardır (1):
Bu öneriler daha önce benzer şekilde seyreden SARS salgını sırasında işlerliği gösterilmiş müdahalelerden çıkartılmıştır. COVİD-19 tanısı konulan ya da şüphesiyle değerlendirilen hastaların olası ölümcül sonuçları olabilecek bir virüsün bulaşmasının sonuçlarıyla ilgili korku duyması, karantinada olanların yalnızlık, öfke ve sıkıntıdan yakınmaları beklenebilir. Dahası enfeksiyonun ateş, hipoksi, öksürük gibi belirtileri, kortikosteroidlerin uykuyla ilgili etkilerine benzer şekilde uygulanan tedavilerin yan etkileri, anksiyete ve ruhsal zorlanmanın kötüleşmesine neden olabilmektedir (1). Hastaların yaşadığı zorluk, enfeksiyonla ilişkili kendileri ve yakınlarının deneyimlediği ya da beklediği damgalanma ile ilgili kaygı, bulaştırma ile ilgili suçluluk hissiyle artmaktadır. Daha önce SARS salgınının erken evresinde depresyon, anksiyete, panik nöbetleri, psikomotor ajitasyon, psikotik belirtiler, deliryum, intihar düşünce ve davranışları gibi geniş bir aralıkta ruhsal bozukluklar bildirilmiştir (1). Bilinen ruhsal bozukluğu olanların durumlarına özgü psikiyatrik tedavilerinin sürdürülmesi için önlemler alınmalıdır. Hem kesin ve olası hastalarla hem de bu hastaların yakınlarıyla tetkik ve tedavi planlarının, gelişmelerin, sağlık durumuyla ilgili güncellemelerin açık ve hızlı bir şekilde paylaşılması gereklidir. Özellikle şüphe edilen ya da kesin tanı konulmuş olguların tedavisinin sürdürüldüğü sağlık merkezlerinde çalışan sağlık çalışanları da enfeksiyon riskinin yanı sıra ruh sağlığı sorunları açısından risk altındadır. Sağlık çalışanları aynı zamanda kendi yakınlarına, ailelerine enfeksiyonu bulaştırma kaygısı da yaşarlar. Hastaların ve sağlık personelinin depresyon, anksiyete ve intihar riski açısından düzenli olarak taranması böylesi bir durumda önem taşıyabilir. Salgın durumunda daha ciddi ruhsal bozukluk belirtileri gösterenlerin hızla tedavisi sağlanmalıdır. Ancak hastalar ve sağlık çalışanlarında gözlenen pek çok duygusal ve davranışsal değişikliğin strese verilen uyum yanıtıyla ilişkili olabileceği unutulmamalıdır. İlaç tedavilerinin sadece psikiyatristler tarafından ve ciddi ruhsal bozukluk belirti ve bulguları varlığında planlanması önerilmektedir. Psikolojik krize müdahaleyle ilgili olarak COVİD-19 pandemisinden etkilenen grupları 4 düzeyde değerlendirmek mümkündür:
Düzey
Grup
1
Ağır COVİD-19 belirtileri olan hastalar, ilk müdahalede çalışan sağlık personeli, salgın kontrolü yönetimi ve araştırmasında görevli kişiler
2
Hafif COVİD-19 belirtileri olan hastalar, hastayla yakın teması olanlar, şüpheli hastalar veya ateş nedeniyle tedavi için hastaneye başvuranlar
3
İlk ve ikinci düzey deki grupların aile üyeleri, arkadaş ve meslektaşları gibi yakın çevreleri; yönlendirici, idari personel, gönüllüler gibi salgın kontrolüne destek sağlayan kişiler
4
Etkilenen bölgelerdeki kişiler, hassas gruplar ve genel toplum
Psikiyatr ve psikologların önceliği ilk gruba vermesi gerekli görünmektedir. İlk ve ikinci gruba dahil olanlar için yerinde krize müdahale desteği sağlanırken, üçüncü ve dördüncü gruba yönelik uzaktan (telefon veya internet aracılığıyla) psikolojik destek sağlanması önerilmektedir (2). Uzaktan desteğin enfeksiyon riski yönünden avantajları olsa da, danışanla ilgili edinilebilecek bilgilerin yetersizliği ve müdahalenin etkinliği ile ilgili sınırlılıklar nedeniyle dezavantajları da vardır. Geçici bir acil destek yöntemi olarak değerlendirilmelidir. Ruh sağlığı çalışanlarının uykuyla ilgili sorunlar, anksiyete, öfke, ruminasyon, dikkatle ilgili güçlükler, bedensel yakınmalar, çökkün duygudurum ve enerji kaybını uyarıcı belirtiler olarak değerlendirmeleri önerilmektedir. Güvenilir bilgi kaynaklarını takip etmek, olumsuz duyguların ifade edilebilmesi imkanları yaratmak, aile, arkadaş, meslektaşlar gibi yakın çevreyle yüz yüze değilse de teması sürdürmek, olabildiğince günlük rutinleri devam ettirebilmek ve zevk alınan etkinliklere yer vermek, başta karantinada olan kişiler olmak üzere, herkes için önerilen başa çıkma yöntemleri arasındadır (3). Salgınla ilgili önemli merkezlerden olan Pekin Üniversitesi Altıncı Hastane, salgına ilişkin damgalanmanın da yönetilmesinin önemine vurgu yapmıştır (4). Bu damgalanma şüpheli belirtileri olanların sağlık kuruluşlarına başvurmaktan kaçınmalarına, böylece kendilerini ve çevrelerini riski atmalarına neden olabilmektedir. Tanı açısından değerlendirildiğini fark ettiğinde sağlık kuruluşlarından kaçma, kaçırma ve benzeri olaylar da bu damgalanmayla ilişkilidir. Dolayısıyla damgalanma salgına uygun müdahalenin önüne geçebilmektedir. Bunların ötesinde ciddi bir hastalıkla uğraşan çok sayıda kişi ve yakınları için damgalanma yersiz bir ruhsal yük getirmektedir. COVİD-19 salgınının bireysel ve toplumsal etkileriyle mücadele ederken ruhsal sorunların göz ardı edilmemesi gerektiği açıktır. Bu konuda alınacak tedbirler sadece ruh sağlığı çalışanlarıyla ilgili değildir. Özellikle uygun ve açık bilgilendirmelerin yapılması sağlık otoritelerinin sorumluluğundadır. Ancak ruh sağlığı sisteminin de krize yanıt verecek şekilde yeniden düzenlemeye hızlıca gitmesi gerekli görülmektedir. Bu yeni düzenlemeler, ülke düzeyinde olabileceği gibi, her kurumun kendince yapması da olasıdır.
Yayına hazırlayan: Dr. Gülcan Güleç
Kaynaklar
1. Xiang YT ve ark. (2020) Timely mental health care for the 2019 novel coronavirus outbreak is urgently needed. Lancet Psychiatry: 7(3):2289-229
2. Jiang X ve ark. (2020) Psychological crisis intervention during the outbreak period of new coronavirus pneumonia from experience in Shanghai. Psychiatry Research 286:112895 10.1016/j.psychres.2020.112895
3. Park SC ve Park YC (2020) Mental health care measures in response to the 2019 Novel Coronavirus Outbreak in Korea. Psychiatry Investigation 17(2):85-86
4. Bao Y ve ark. (2020) 2019-nCoV epidemic: adress mental health care to empower society. Lancet 395:e37-38.